तिहार कसको ?

जेबी दर्लामी  

हरेक वर्षजस्तै तिहार आयो । हरेक वर्षजस्तै तिहार गयो । तर त्यसले छाडेको झन्कार गाउँघरतिर अझैपनि बजिरहेको छ । त्यसलाई भैलो खाने भनिन्छ । सहरबजारको भैलो खाने चलन अब बनभोजजस्तो बनिसकेको छ । चर्कोचर्को स्पीकरमा रेडिमेड गीत बजाउने अनि सूर न तालसित दिनभरि उफ्रिने । सहरबजारमा भैलो खाने परम्परा यस्तो बस्न थालिसकेको छ ।

तर केही गाउँघरतिरको भैलो खाने रौनक अझैपनि उस्तै छ । भैलेहरूले गाउँभरिका मानिसलाई निम्तो गर्छन् । तिहारकै छेउछाउमा जस्तै मादल भिर्छन् । भैले पोशाक लगाउँछन् र रातभरि दिनभरि उसैगरि नाच्दछन् । त्यो नाचमा कुनै क्रृत्रिमता हुँदैन । 

तिहार हरेक वर्ष आउँछ जान्छ । तर त्यसले एउटा गहिरो प्रश्न हामीमाझ छाडेर जान्छ, तिहार कसको हो ? कसको हो तिहार ?

यो प्रश्न मेरो मनमा उब्जन लागेको पनि धेरै वर्ष भइसक्यो, अद्यापी यसको जवाफ मैले पाउन सकिरहेको छैनँ । यो आलेख त्यही जवाफको आशामा लेखिएको हो ।

अचेल तिहार आउँदा म आफ्नो बालापनमा फर्कने गर्छु । बाजे हुनुहुन्थ्यो । हाम्रो कुल झाँक्री परम्परामा बाँचेको थियो । यो परम्परा अझै छ । हाम्रो शाखासन्तानमा एकजना भूइँफूट्टा झाँक्री हुने गर्दछ । उसलाई कसैले तन्त्रमन्त्र सिकाउनुपर्दैन । कसैले उसलाई गुरु बनेर झाँक्री विद्या सिकाइरहनु पर्दैन । उसलाई कुनै शक्तिले नै त्यो सिकाउँछ । अनि ‘बहालवाला’ झाँक्रीको देहान्त हुनासाथ उक्त व्यक्ति स्वतः झाँक्री बन्ने परम्परा छ । हाम्रो बाजे त्यस्तै झाँक्री हुनुहुन्थ्यो । उहाँको शेषपछि एकजना काका उहाँको ढ्याँग्रो र गजा बोक्ने झाँक्री बन्नुभएको छ । गाउँमा अझैपनि हामीलाई झाँक्रीका सन्तान भन्ने गर्छन् ।

गाउँमा तिहारको बेला भैलो खेल्ने चलन थियो । चार जना मादले, दुईजना (कहिलेकाहीं त चारैजना) मारुनी, एकजना पुर्सुङ्गे मिलेर नाच्ने नाचलाई नै मैले भैलो भनेर चिनेको हुँ । (अहिले त बनिबनाउ गीतमा दुईजना यसो हल्लिने चलनलाई पनि भैलो भनी स्थापित गराइएको छ ।)

अनि त्यो भैलोमा मादलेमध्ये एकजना गुरु मादले हुन्थ्यो । उसले भिरेको मादललाई गुरु मादल भनिन्थ्यो । त्यसलाई अरु मादले लगायत सबै नचारुले ढोग्नुपथ्र्यो, पुज्नुपथ्र्यो । अनि बाजे सिंगो भैले समूहको नाईके हुनुहुन्थ्यो । उहाँले नै गीतबाट चार दिशा, चार कुना बाँधेपछि मात्र भैलो समूह सुरक्षित रहने विश्वास गरिन्थ्यो । कहिलेकाहीं नचारुहरू मुटु दुख्यो भन्दै कहालिएको म देख्थें । त्यस्तो बेलामा बाजेकै मन्त्रले सुरक्षा प्रदान गथ्र्यो । 

यहाँ मैले जोड दिन चाहेको कुरा के हो भने भैलो खेल्ने परम्परासितै तन्त्रमन्त्र पनि जोडिएको छ । यतिसम्म कि छिमेकी गाउँका अन्य झाँक्रीहरूले हाम्रो गाउँको भैलो नाच राम्रो नहोस्, त्यसले अरु गाउँका भैलोलाई नउछिनोस् भनेर आफ्नो तन्त्रमन्त्रले मादल फुटाइदिन्छन् पनि भनिन्थ्यो । कथंकदाचित त्यस्तो भइहाल्यो भने बाजेको झाँक्री शक्तिमाथि प्रश्न उठ्ने गर्दथ्यो । 

मैले देखेको अर्को महत्वपूर्ण दृष्य, गाउँमा डुलेर भैलो नाच्ने समय नाच सुरु गर्नुअघि ‘समृति बाँध्ने’ परम्परा अनिवार्य थियो । गीतको अगुवाई मेरो बाजेले नै गर्नुहुन्थ्यो । त्यो समयमा मादल र बाँसुरीको ताल भिन्नै हुने गथ्र्यो । त्यो सूर र ताल अरु बेला कसैले बजाउन पाउँदैनथ्यो । त्यो तालमा मादल र बाँसुरी बजिरहँदा त्यहाँ मानिसहरू काम्न थाल्थे । मादले, मारुनी र पुर्सुङ्गे मात्र नभइ कोही कोही दर्शक र सहभागी भैलेहरू पनि काम्थे । त्यो काम्ने शक्ति यति शक्तिशाली हुन्थ्यो कि मानिसहरूले उक्त व्यक्तिलाई पछाडिबाट चरप्प समात्नुपर्ने हुन्थ्यो । 

यसरी सम्पूर्ण तान्त्रिक मान्त्रिक रीत पूरा भइसकेपछि मात्रै भैलेहरू गाउँ पस्न तयार हुन्थे । बाजेको मृत्युपछि गाउँको भैले नाच पूर्णतया ध्वस्त बनिदियो । गाउँका अन्य केही धामी झाँक्रीहरूले केही वर्ष भैले नाचको परम्परा जोगाउन चाहेपनि सकेनन् । गाउँमा कुनै बलियो झाँक्रीविना भैलो खेल्न कोही तयार हुन सकेनन् । भैलो नाच नै आफैमा मन्त्रतन्त्रसित प्रत्यक्ष जोडिएको दृष्य आफ्नै आँखाले देखेर हुर्केको नयाँ पुस्ताले यस्तो आँट गर्नसक्ने कुरै भएन । बाजेसित भैलो नाच्न हिँडेका गाउँका मादलेहरूले अझैपनि स्मरण गर्दछन्,

‘आफूजत्रै अग्लो लौरो टेकेर गीतको अगुवाई गर्नुहुन्थ्यो झाँक्री बाजे । कोही नचारुले अलिकति मात्रै नाच बिगारेको देख्नुभयो भने आफूले टेकिराखेको त्यही लौराले त्यसको टाउकामा टक्रक्क हिर्काउनुहुन्थ्यो ।’

यसबाट भैलो नाचको सम्वेदनशीलता देखा पर्दछ । बाजे हुञ्जेल अर्घाखाँचीमा हाम्रो गाउँको जत्तिकै राम्रो भैलो नाच्न सक्ने मानिस अन्त सायदै थिए होलान् । निकै चर्चा हुन्थ्यो हाम्रो गाउँको भैलो नाचको ।

क्रमशः हाम्रो गाउँको भैले नाच कोमामा गयो । कालान्तरमा यो जाग्ला नजाग्ला तर अहिले वास्तविक भैलो हाम्रो गाउँमा खेलिँदैन । अन्त पनि त यस्तै भएको होला । धामीझाँक्री विद्यालाई अनदेखा गर्न थालिएपछि यसको प्रवद्र्धन हुने कुरै भएन । अनि मानिसहरू विस्तारै रेकर्डेड गीतमा नाच्न र उफ्रन थालेका होलान् । 

यही प्रश्नले मलाई सधैं हिर्काइरहन्छ ।

भैलो तिहारसित सम्बन्धित छ । भैलो धामीझाँक्री र तन्त्रमन्त्रको परम्परासित जोडिएको छ । त्यसो भए तिहार कसको हो ?

पछिल्लो समय नेपालका आदिवासी जनजाति समुदायमा दसैंतिहार हाम्रो हैन भन्ने एकप्रकारको आन्दोलन नै चल्यो । अहिले मगर समुदायले दसैं त हाम्रो हुँदैहैन तर तिहार भने हाम्रै हो भन्ने जागरण चलाइरहेको छ । जिल्ला जिल्लामा मगर संघजस्तो संगठित संस्थाले भैलो नाचको अगुवाई गरिरहेको पनि देखिन्छ । तर मैले बालक छँदा देखेको भैलो र अहिलेको भैलोमा कता हो कता अन्तर छ । मैले देखेको भैलोका अगाडि अहिलेका भैलेनाच भूराभूरी खेलेकोजस्तो देखिन्छ । भैलोको त्यो विरासत लोप हुने खतरामा छ । जनजाति अगुवाहरूले समयमै यो समस्यालाई नदेख्ने हो भने समयान्तरमा नयाँ पुस्ताले भैलो भनेको रेडिमेड गीतमा उफ्रने मौका हो भनेर बुझ्ने हुन् कि भन्ने डर छ ।

मेरो जिकिर के छ भने भैलो नाच क्षेत्रीबाहुनको त किमार्थ हुन सक्दैन । तन्त्रमन्त्रले बाँधेर खेलिने भैलो त उनीहरूमध्ये धेरैले देखेकै छैनन्, आफैले अनुभव गर्ने कुरा त धेरै पर भयो । अर्को कुरा, उनीहरूले अझैसम्म राम्ररी मादल भिर्नसम्म जानेका छैनन् भने नाच्न जान्ने भन्ने कुरा पनि धेरै धेरै पर भइहाल्यो । न नाच्न जानेका छन् न गाउन । हाम्रा गाउँमा केही राउत क्षेत्रीहरू छन् । मगर समुदायले नाचेको भैलोसित उनीहरू भलिभाँती परिचित थिए तर जब उनीहरूको भैलो नाच हामी देख्थ्यौं, हामीलाई अचम्म लाग्थ्यो । भैलोको भद्रता उनीहरूमा हुन्थेन । उनीहरूमा अर्कैप्रकारको जोश हुन्थ्यो । मादल बजाउँदाबजाउँदै उनीहरूले सुरुको ताल नै बिगारिदिन्थे । नाच्दानाच्दै उनीहरूको नाचमा छुट्टै (बिछट्टै पनि भन्न सकिने) प्रकारको जोश देखा पथ्र्यो । उनीहरूले भद्रतामा सुरु गरेको भैलो उग्रतामा सरायँ नाचजस्तो बनाएर टुंग्याउने गर्दथे । 

बाहुन त झन् नाच्ने गाउने परम्पराकै समुदाय हैन । यो वर्ष अर्घाखाँचीमा हिन्दू जागरण भन्ने समूहले भैलो खेलेको थियो । त्यहाँ अधिकांश क्षेत्री, बाहुन र नेवार समुदायका मानिसहरू थिए । उनीहरूले भैलोमा इसाई समुदायलाई लक्षित गरी केही साम्प्रदायिक गीतहरू आफैले बनाएर गाएका थिए । धर्मपरिवर्तनको विरुद्धमा रचिएका ती गीत आफैमा राम्रा होलान् तर भैलोकै अवसरमा भैलो नै भनेर गाइँदाखेरि भैलो गीत र नाचको लामो परम्परालाई त्यसले कुरुप बनाउने काम मात्रै ग¥यो । उनीहरूले नौमति बाजामा प्रयोग गरिने होंकर र अन्य बाजासमेत प्रयोग गरेका थिए । यतिसम्म कि रुपन्देही जिल्लामा यही वर्ष पञ्चेबाजामा भैलो खेल्ने चलनको सुरुआत भएको छ । र यस्तो चलन सुरु गर्नेहरू जनजाति समुदायका हैनन् । यस्ता अनेक उदाहरणले के पुष्टि गर्दछ भने वास्तविक भैलोको चलन जनजातिबाटै आएको हो । अरु जातिले यसलाई स्वीकार गरेका हुन् । सिको गरेका हुन् । सिको गर्ने क्रममा भैलोको मूल स्वरुपलाई बिगार्ने पनि अरु जातिका हुन् । तर पछिल्लो समयमा जनजाति आफै हिन्दु धर्ममा धर्मान्तरण हुँदै आउँदा उनीहरूले पनि भैलोको खास अर्थ बुझ्न सकिरहेका छैनन् ।

भैलो गीत गाउन जानेको जनजाति, भैलो नाच नाच्न जानेको जनजाति । फेरि त्यो भैलो गीतमा किन हिन्दु देवीदेउताहरूको नाम पुकारिने चलन चल्यो होला ? यो प्रश्न अझ गम्भीर छ । नेपाललाई हिन्दुकरण गरिन थालेको पृथ्वीनारायण शाहको समयदेखि जंगबहादुरको पालामा मुलुकी ऐन लेखेरै नेपालमा बसोबास गर्ने सबैलाई हिन्दु धर्म अनिवार्य मान्ने उर्दी जारी गरियो । अझ राजा महेन्द्रको शासनकालमा त यो उर्दीलाई अक्षरशः पालना गराउन जबर्जस्ती नै गरियो । सबै नेपाली पञ्च मात्र हैन, सबै नेपाली हिन्दु भन्ने भाष्यलाई नेपालमा जबर्जस्ती लाद्ने काम भयो । यसको फलस्वरुप हजारौं वर्षदेखि प्रकृतिको पूजा गर्दै आइरहेको जनजाति समुदाय शिवलिंग पुज्न बाध्य भयो । हिन्दु देवीदेउताको नाम जप्न विवश भयो । हिन्दु मिथक र त्यसले निर्माण गरेका कथ्यहरूलाई आफ्नो भनी अँगाल्न लाचार बन्यो ।

भैलोमा गाइने गीतहरूमा सिमेभूमेको नाम आउँछ । तर त्यहीं सरस्वतीको वन्दना पहिलो शत्र्त बनाइएको छ । माथिका केही उदाहरणले मात्र पनि भैलो जनजातिकै हो भन्ने त हामी सहजै बुझ्न सक्दछौं । त्यसमा गाइने गीतहरूमा हिन्दु देवीदेउताका नाम लिनुपर्ने कारण बुझ्न भने हामीलाई सकस छ । अनुमान मात्र लगाउन सक्छौं कि नेपाली समाजलाई हिन्दुकरण गरिंदै आएपछि भैलोका गीतहरूमा हिन्दु देवीदेउताहरूका नाम लिनैपर्ने बाध्यता पनि सिर्जना गरियो होला । यो विषय अनुसन्धाता र विज्ञहरूले अझ गहिराईमा पुगेर खोज्नुपर्ने देखिन्छ । माथिको कुरालाई पुष्टि गर्ने एउटा सानो आधार भनेको हाम्रो बाजेको समयको भैले गीतलाई संरक्षण गर्न जनजातिले अरुचि मानिरहेको र ईतरजातिले त झन् चाहेर पनि जान्दैनजानेको वर्तमान अवस्थालाई हेर्न सकिन्छ । हिन्दु देवीदेउताका नाम जोडिएका भैले गीत लोप हुँदै जानुको कारण के हो ? यो अर्को गम्भीर प्रश्न होजस्तो मलाई लाग्दछ । 

मंसिरको महिना जानै लागेको छ । गाउँघरमा भैलो खाने समय अझै भएको छैन । माघ महिनाको कमलो घाम ताप्दै भैलो खाने चलन छ धेरै ठाउँमा । जनजाति बाहुल्य ठाउँमा त भैलो खेल्दा उठाइएको अन्नको जाँड बनाइन्छ । त्यो अन्नलाई पूरापूर प्रयोग गर्न मदिरा बनाइन्छ । सुँगुर बँगुरको जोहो गरिन्छ । अनि गाउँको बीचमा कुनै खाली चौरमा भैलो पाक्छ । गाउँभरिका मानिस भेला हुन्छन् । मादले, मारुनी र पुर्सुङ्गेहरू दिनभरि रातभरि नाचेर थाक्दैनन् । त्यहाँ केही झाँक्रीहरूले आफ्नो शक्ति प्रदर्शन पनि गर्दछन् । जस्तो, बलिरहेको अगुल्टो चपाउने, आगोमाथि हिँड्ने । काम्ने त सामान्य भइगयो । 

तर यी दृष्य अब सहजरुपमा देख्न गाह्रो भइसकेको छ । पूँजीवादी शासन व्यवस्थामा भैलोको मौलिकता पनि लोप भइसकेको छ । उहिले चार मादल बजेको टाढा टाढासम्म सुनिन्थ्यो । मादल बजेकै सुनेर नाचौं नाचौं लाग्थ्यो । त्यो बेला गडमगडम बज्ने मादल अहिले टुङटुङ गर्छ । 

वास्तवमै अहिले गाउँघरमा मादलको स्वर झीनो बन्दै गएको छ । सहरबजारमा थर्कने ‘साउण्ड सिस्टम’का अगाडि गुरुमादलसमेत निरिह बनिरहेको छ । भैलोको साँचो स्वरुप यसरी सङ्कटमा परिरहेको छ । 

हरेक वर्ष तिहार आउँछ र जान्छ । तर त्यसले एक चर्को आवाजमा प्रश्न सोधेर जान्छ, तिहार कसको हो ? भैलो कसको हो ? र यसको मौलिकतालाई संरक्षण गर्ने जिम्मेवारी कसको हो ?

२०७५ मंसिर २६, सन्धिखर्क

http://nayaonline.com/2018/12/18/24087/  मा प्रकाशित 

मान्छे बन्न नसक्ने कसरी लेखक हुन्छ ?

जेबी दर्लामी 

संसारका ठूला लेखकहरूको काम लेख्ने मात्रै होइन, बोल्ने पनि हो । तर नेपालका लेखकहरू नगरकोटीको भाषामा गुफा पस्नुलाई गौरव ठान्छन् र त्यसो गरेर उनीहरू संसारका प्रसिद्ध लेखकहरूको दाँजोमा पुग्ने सपना देख्छन् । योभन्दा हास्यास्पद कुरा अरू के होला ?

तालिबानको चरम दमन सहन नसकी अभिभावकसित बेलायत भागेका खालिद हुसेनीले काइट रनर, एन्ड माउन्टेन इकोज र थाउजेन्ड्स स्प्लेन्डिड सन्सजस्ता विश्वप्रसिद्ध आख्यान मात्र लेखेका छैनन्, ‘दि खालिद हुसेनी फाउन्डेसन’को स्थापना गरेर अफगानिस्तानमा युद्धको चपेटामा परेका बालबालिकाका लागि सहयोग रकम पनि जुटाइरहेका छन् । उनी आख्यान लेख्नका लागि वर्षौं भूमिगत हुँदैनन् बरु दिनहुँ आफ्नो फेसबुक पेज र ट्विटरमा अपडेट हुन्छन् । किताब मात्र होइन, युद्धको विरोध र मानवताको पक्षमा निरन्तर सामाजिक सञ्जालहरूमा पनि लेख्छन् । उनको यस्तो लेखनीले उनलाई हलुका बनाएको छैन बरु झन्झन् जिम्मेवार लेखक भनी संसारभर चिनाएको छ ।

तर, हाम्रा ठूला भनिएका लेखकहरूले सामाजिक सञ्जाललाई आफ्नो र स्वास्नीको फोटो सार्वजनिक गर्ने साधनका रूपमा मात्र प्रयोग गरिरहेका छन् । उनीहरू यति साँघुरा छन् कि आफ्नो परिवार र हदै भए आफ्नो गुटसम्मको प्रचार गर्नुलाई आफ्नो प्रतिबद्धता सम्झिरहेका छन् । उनीहरूले सामाजिक सञ्जाल प्रयोग गर्ने भनेको व्यक्तिगत घुमघाम, खानपिन र मनोरञ्जनको फोटोहरू अपलोड गर्न मात्रै हो । समाजसित उनीहरूलाई कुनै लिनुदिनु छैन । कहिले बोक्सीको आरोपमा महिलालाई दिसा खुवाइन्छ । कहिले दलितले चुल्हो छोयो भन्दै आफूजस्तै मानिसलाई निर्घात कुटपिट गरिन्छ । कहिले दाइजो नल्याएको निहुँमा नवविवाहितालाई जलाएर मारिन्छ । कहिले आठवर्षीया बालिकादेखि असी वर्षकी वृद्धालाई सामूहिक बलात्कार गरिन्छ । र यो सब हाम्रै देशमा भइरहेको छ ।

तर, देशका दुईथरी लेखक भनिनेहरूलाई यी कुनै पनि घटनाले छुँदैन । एकथरी लेखक हुन् स्वघोषित नै सही ती सिकारु गजलकार जो आफ्नै अगाडि मान्छे मारिँदा पनि प्रेमिकाको आँखा, नाक, च्युँडो र नितम्बको बयान गर्दै गजल लेखिरहेका छन् र अर्कोथरि लेखकको समूह ‘ठूला’ भनिनेहरूको हो । केही लेखकहरू छन् जसलाई म आँखा चिम्लेर पछ्याइरहेको छु । तिनका किताब सबै पठनयोग्य छैनन् । तिनका सबै किताब मलाई मन पर्दैन पनि । तर जब बजारमा तिनका किताब आउँछन् म अघिपछि नसोची किन्ने गर्दछु । अनि कुनै घटनाले या कुनै बहसले जब सिंगो देश तरंगित हुन्छ तब म तिनको धारणा सुन्न आतुर हुन्छु । योबारेमा मेरा ती आदर्श लेखकले के भन्दा हुन् भनी जान्न व्यग्र हुने गर्छु । तर ती हिउँजस्तो चिसो बनेर यसरी बसिरहन्छन् मानौं केही भएकै छैन । तिनको लेखनको आदर्श र व्यवहारमा म आकाश–जमिनको अन्तर पाउँछु ।

अरू पाठकलाई पनि त मलाईजस्तै महसुस हुँदो हो । त्यसैले मलाई समाजका बोल्नैपर्ने मुद्दामा पनि मौन बस्ने तथाकथित ठूला लेखक र सिकारु गजलकारको झुन्ड एउटै लाग्छ । राजनीतिक त कुरै छाडौं, सामाजिक मुद्दामा समेत हाम्रा लेखकहरू मुखमा पानी हालेर बसेका हुन्छन् । आखिर केले रोक्छ हातमा कलम भएका र कामै लेख्ने भएका लेखकलाई बोल्न र टिप्पणी गर्न ? संग्रौलाको भाषामा भन्नुपर्दा हातमा लाठो हुनेहरू यसरी कोसित डराउँछन् ? स्पष्ट छ, उनीहरू आफैंसित डराउँछन् । आफ्नो पेटसित डराउँछन् । हरेक कुरामा पक्ष या विपक्षमा बहस हुन्छ । हाम्रा लेखकलाई के डर छ भने कुनै पनि मुद्दामा टिप्पणी गर्दा एक पक्षलाई चित्त नबुझ्न सक्छ । चित्त नबुझेको समूहमा रहेका पाठकले आफ्नो किताब नपढीदिन सक्छ ।

पाठकले नै नपढिदिएपछि किताबको बिक्रीमा ह्रास आउला । किताब नै बिक्री भइदिएन भने फूल टाइम मात्र नभै नेपालकै ठूलो लेखक बन्ने आफ्नो सपना पनि भत्कन सक्छ । आखिर आफ्नै सपनाको मलामी जान कसलाई रहर हुन्छ र, लेखकलाई होओस् ? नेपाली लेखकहरूको डर यति नै हो र यति मात्रै हो । अर्थात् आफूले दुई–अढाई वर्ष गुफा पसेर लेखेको किताबको बिचल्ली होला भन्ने डरले नेपाली लेखक आफ्नै अस्तित्व जोडिएको समाजको मुद्दामा बहस गर्न राजी छैन । योभन्दा ठूलो विडम्बना अरू के होला ? समाजसित अलग्गिएर भुँडी भर्ने पेसा त अरू पनि होलान् । किन तिनले लेखन नै अँगाल्नुपथ्र्यो र ? विदेशी लेखकको नाउँ धेरैको लिन सकिएला ।

तर नेपालकै लेखकहरूको नाउँ लिँदा मात्रै पनि धेरै हुनेछ । बिपी कोइरालाले आख्यान मात्रै लेखेर बसेनन् । न त आख्यानकार बन्ने मोहले राजनीति नै छाडे । उनले समाजको बारेमा सोच्न र बोल्न कहिल्यै छाडेनन् । राजनीतिक छविले उनको साहित्यिक अनुहारमा कहिल्यै दाग लगाउन सकेन । उनका कृति सबै क्षेत्रका पाठकले पढे, अद्यापि पढिरहेछन् । पाठक घट्लान् या आफ्नो किताबको बिक्री कम होला भनेर उनी डराएनन् । पारिजात, जसले आफ्नो जीवनलाई लेखनमा मात्र समर्पित गरिनन्, जीवनभरि समाजकै लागि बोलिन् ।

समाजकै मुद्दामा आफूलाई एकाकार बनाइन् । उनको यस्तो कर्मले उनका पाठक घटेनन् । सुब्बा कृष्णलाल अधिकारी र कृष्ण सेन ‘इच्छुक’सम्म सत्ताको नजरमा आतंककारी बनेका अन्य थुप्रै लेखकको नाउँ हामी लिन सक्छौं । त्यो प्रतिरोध हाम्रो परम्परा हो । स्वभावैले नेपाली जातिको स्वाभिमान अतुलनीय त छँदै छ तर समाजको प्रतिनिधि बनेर चिनिने लेखकको समूहले सत्ता र परम्परामाथि प्रश्न गर्न सक्तैन भने त्यो कसको प्रतिनिधि हो र त्यसले लेख्ने भनेको साहित्य कुन समाजको ऐना हो ? भावी पुस्ताले यो प्रश्न निश्चित रुपमा सोध्नेछ ।

नेपालका प्रायः सबै लेखक सामाजिक सञ्जाल प्रयोग गर्छन् । तर कमै मात्रले ताजा घटनामाथि टिप्पणी गर्ने साहस गर्दछन् । उनीहरू आफूलाई यस्ता कुरामा तटस्थ राख्न मन पराउँछन् । उनीहरू न्यू मिडियाको रुपमा परिचित फेसबुक, टिटर लगायतको शक्तिबारे राम्रै जानकार छन् । यिनै सामाजिक सञ्जालको प्रयोगले राज्यसत्तासम्म परिवर्तन हुन सक्छ भन्ने संसारका केही उदाहरण पनि तिनलाई थाहा छैन होला भन्न सकिँदैन । यति हुँदाहुँदै पनि उनीहरूको मौनताको अर्थ आफूलाई विवादरहित लेखकको रुपमा परिचय दिने ध्येय नै हो भन्नेमा स्पष्ट हुन सकिन्छ ।

आखिर तिनको मौनताले सहयोग पु¥याउने भनेको यथास्थितिलाई नै हो । परम्परालाई नै हो । दुनियाँमा राम, कृष्ण, जिजस, बुद्ध त सबैका प्रिय हुन सकेका छैनन् भने लेखकको कत्रो महत्वाकांक्षा कि ऊ सबैको प्रिय बन्न चाहन्छ । नेपाली लेखक आफ्नो किताबको बजार नघटोस् भन्ने कुरामा बडो चनाखो छ तर यही चनाखोपनले उसलाई ‘बाठो लड्छ तीन बल्ड्याङ’ भन्ने उखानको पात्र बनाइदिएको छ । उसलाई समाजप्रति कुनै जिम्मेवारीबोध नभएको असभ्य प्राणी बनाउँदै लगेको छ ।

लेखक पनि समाजकै अंग हो भने समाजको दुखाइमा ऊ उपन्यासमा रोएर मात्र हुँदैन । कवितामा संवेदनाको खेती गरेर मात्र हुँदैन । ऊ समाजसितै रुन र हाँस्न सक्नुपर्छ । नत्र मान्छे हुनुको अर्थ नै के रह्यो र ? मान्छे बन्न नसके लेखक कसरी बन्न सकिन्छ र ?

https://www.farakdhar.com/story/6259/ 

पावेल बन्ने मौका पाइनँ

जेबी दर्लामी

मई दिवस कथासंग्रह पढ्ने बेला म तेह्र या चौध वर्षको टुसा थिएँ । त्यतिखेर यस्तो लागेको थियो, हो न हो लेखक भनेको खगेन्द्र संग्रौला हो र खगेन्द्र संग्रौला मात्रै हो । लेखकलाई पहिलोपटक चिनेको मैले खगेन्द्र संग्रौलालाई हो र कुनै लेखकप्रति त्यतिविधि आदरभाव जागेको पनि पहिलोपटक उनीप्रति नै हो । त्यसलगत्तै बजारमा एउटा ढड्डु किताब फेला परेको थियो, जसको नाम थियो युवाहरूको गीत । किताबको शीर्षकले मात्रै त्यति ठूलो किताब पढ्ने आँट आउने थिएन होला तर त्यहाँ मलाई लोभ्याउने एउटा नाम थियो, उनै मेरा प्रथम लेखक खगेन्द्र संग्रौला । अनुवादकमा उनको नाउँ देखेपछि कतिपय शब्दै बुझ्ने सामथ्र्य छैन भन्ने जान्दाजान्दै पनि त्यो यामानको किताबको पाना पल्टाउने साहस जुटाएको थिएँ ।

प्रगतिशील भनिएका किताबहरू पढ्ने बानी बसाल्न सहयोग गर्ने मुख्य यिनै दुई किताब थिए मेरा लागि । त्यसपछि खुबै चर्चामा सुनिएको उपन्यास आमा पढ्ने अवसर भने केहीपछि बल्ल जुरेको थियो । जतिबेला देशमा माओवादी युद्धले चरमविन्दु छोइरहेको थियो, त्यतिबेलासम्म नेपालीमा लेखिएका र अनुवाद भएका र प्रगतिवादी भनिएका केही पुस्तकहरू मसित थिए । जस्तो, निकोलाइ आस्त्रोवस्कीको अग्निदीक्षा, याङमोको युवाहरूको गीत, संग्रौलाको मई दिवस, ऋषिराज बरालको कथासंग्रह (नाम भुलें), ईच्छुकको बन्दी र चन्द्रागिरी । र त्यही संकलनमा थियो म्याक्सिम गोर्कीको विश्वप्रसिद्ध उपन्यास आमा ।

आमा उपन्यास पहिलोपटक हातमा उचाल्न पाउँदाको दिन मनमा एकप्रकारको गर्व महसुस भइरहेको थियो । एक ऐतिहासिक किताब पढ्न गइरहेको छु भन्ने बोधले रोमाञ्चकता अनुभव पनि गरिरहेको थिएँ । उपन्यासका पाना पल्टाउँदै जाँदा मलाई सबैभन्दा गारो लागेको भनेको उपन्यासका पात्रहरूको नाम पढ्न नै थियो । तर कथा यति बेजोड कि पानाहरू पल्टाउन ती अप्ठेरा पात्रहरूले कहींकतै रोक्न सकेनन् । 

र आमा पढेर सक्ने दिन मैले मेरी आमालगायत गाउँभरिका आमाहरूका बारेमा गमेको थिएँ । त्यो समयको रसिया र यो समयको नेपालका आमाहरूको चेतना उस्तै पाएको थिएँ । हाम्रो देशमा पनि लाखौं आमाहरू कुनै न कुनै रुपमा युद्धमा सरिक भइरहेका थिए । उनको छोरा पावेलजस्ता युवाहरू देश र जनताको नाममा सहिद भइरहेका थिए, जेल गइरहेका थिए । भलै अहिले आएर छोराहरू भ्रष्ट भए होलान् र आमालाई पनि बदनाम बनाइरहेका होलान् । तर त्यस समय आफैपनि केही अंशमा युद्धमा सरिक भएको परिवेशमा यो उपन्यासको महत्व मेरा लागि कति थियो, शब्दमा व्याख्या गर्न सक्तिनँ । 

त्यहीबीच २०५९ सालतिर हाम्रो गाउँमा यूनिफाइड कमाण्डको प्रवेश हुने हल्ला आयो । गाउँभरि भरुवा बन्दूक थिए, विना लाइसेन्सका । गाउँलेहरूले बन्दूक लुकाए । मैलेचाहिं घरका अरु सदस्यलाई अप्ठेरो नपरोस् भनी तिनै किताबहरू बनमा लगेर लुकाएँ । एउटा बाक्लो प्लाष्टिकमा बेरेर घरभन्दा धेरै पर ठूलो रुखको टोड्कामा लुकाएर राखेको थिएँ मैले ती किताबहरू । 

जब यूनिफाइडको आतंकमय हल्ला कम हुँदैआयो, मैले रुखको टोड्काबाट निकालेर ती किताबहरूलाई घरमा ल्याएर आएँ । त्यति बाक्लो प्लाष्टिकलाई पनि धमिराले खाएर छियाछिया पारिदिएको थियो । घरमा ल्याएर जब मैले ती किताबहरूलाई हेरें, तीमध्ये एउटै पनि सद्दे थिएनन् । सबै किताबका पानाहरू धमिराले खाइदिएका थिए । कुनै त पढ्नै नमिल्ने गरी । तर आमा उपन्यासका पानाहरू भने उतिसारो छिया परेका थिएनन् । 

म्याक्सिम गोर्की 

अहिले पनि मेरो सानो पुस्तकालयमा करिब चारसय किताबहरूको बीचमा ‘आमा’ उपन्यास पनि छ । त्यही धमिराले चाखेका पानासहित । जब म यो उपन्यासलाई हातमा लिन्छु, मेरो मनमा अनेक किसिमका विचारहरू आउनेजाने गर्न थाल्छन् । मेरो मनमा देशमा छाएको त्यो कालरात्री समयको सम्झना आउँछ । मेरो मानसपटलमा युवा जोश र जाँगरले जुरुक्क उठेको आफ्नै युवा उमेरको समयखण्ड देखा पर्न आउँछ । पावेल बन्न नसकेको आफ्नो अवस्थामाथि न म हाँस्न सक्छु न त रुन नै । तर आमाहरूको वेदना हिजोजस्तै आजपनि देख्नुपर्दा भने सारै नराम्रो लागिरहन्छ ।

० 

लुम्बिनी दैनिकमा प्रकाशित 

पुस्तक समीक्षा-जेबी दर्लामीको ‘यात्री’ लाई समाजशास्त्रीय दृष्टिकोणबाट नियाल्दा

कृष्ण भुसाल 

अर्घाखाँची जिल्लाको विकट क्षेत्र सिद्धारामा जन्मिएका साहित्यकार जेबी दर्लामी (कुनै बेलाका वर्षात् दर्लामी)सँग मुहार पुस्तिकामाभन्दा अन्यत्र साक्षात्कार हुन सकेको छैन तर उहाँलाई मैले नजिकबाटै चिनेको छु, पढेको छु । अनि आत्मीयता गाँसेको छु । पुस्तक अध्ययनलाई बढी प्राथमिकतामा राख्ने मेरो रोजाइमा प्रायशः माक्र्सवादी साहित्य, संस्मरण, उपन्यास, दर्शन आदि बिधा पर्ने गर्दछन । केही महिनाअघि दर्लामीको उपन्यास ‘यात्री’ विमोचन भएको खबर पाउनासाथ पढ्ने खुल्दुलीले मनभित्रै अनौठो उत्साह पैदा भएको थियो । यसै रफ्तारमा विद्यार्थी पुस्तक पसल सन्धिखर्कका व्यवस्थापक मेरो आत्मीय साथी लक्ष्मण खड्काले आफ्नो पसलमा ‘यात्री’ उपलब्ध रहेको जानकारी गराउनासाथ एकप्रति खरिद गरिहालें । लगेकै दिन ७६ पेजसम्म अधययन गरें तर आफ्नो स्नातकोत्तर तह दोस्रो वर्षको परिक्षाको तयारी गर्नु परेकोले केही समयलाई थाती राखेको थिंएँ । कताकता आफूलाई निकै ठूलो काम छाडेजस्तो महसुस गरिराखेको थिएँ । परिक्षाको चटारो सकिनासाथ पुनः सुरुबाटै अधययन गरी २ दिनमा सिध्याएपछि यसका बारेमा केही लेख्ने हुटहुटी बढेर आयो ।

लिपि बुक्सले प्रकाशनमा ल्याएको दर्लामीद्वारा लिखित उपन्यास ‘यात्री’ जम्माजम्मी २९२ पेजमा अटाएको छ । अन्य साहित्यिक कृतिमाजस्तो भुमिकाले भरिएको थिएन यो कृति न कुनै कृत्रिम प्रशंसाका शब्दले अगाडिको भाग भरिएको थियो । उपन्यासको भाग १ पढ्नुभन्दा पहिले मैले सोचेको थिएँ कि पक्कै यसमा सतही यात्रा अनुभव मात्र होला । जस्तै डायरीको पानाबाट संयोजित घुमघामका रसरंगहरु । तर पुस्तक अध्ययन सुरु गरिसकेपछि म त्यो भ्रमबाट पूर्णरुपमा ब्याक भएँ । ‘यात्री’का पानापानामा गहिरो भाव पाएँ, जसमा पात्रहरु साँच्चिकै अमूल्य साहित्यिक भुमिकाबाट सुसज्जित थिए । साहित्यको मिठास सँगसँगै उपन्यासमा साँस्कृतिक पर्यावरणको दृष्टिकोण पनि बलियोगरी पाएँ । साँस्कृतिक पर्यावरणले कुनैपनि ठाउँको वातावरण र प्राणीबीचको अन्तरसम्बन्ध हुन्छ भन्ने मान्यता राख्दछ । ‘यात्री’मा पनि परिवर्तित वातावरण र मौसमअनुसार त्यहाँका मानिसले अनुकुलन हुनका लागि अपनाएका विभिन्न रणनीतिहरुबारे साहित्यिक प्रस्तुतिकरण देख्न पाइन्छ । साथै ‘यात्री’ले जनजातीयता र पहिचानको विषयवस्तु पनि झल्काउन खोजेको देखिन्छ । उपन्यासको प्रमुख पात्रहरुमध्यको एक पात्र नेर्जुईले नेपाली जनजाती समुदाय जो चिम्सा आँखा र थेप्चा नाक गरेका मानिसहरु, नेपालमा बस्ने भएतापनि नेपाली बन्न नसकेको कुराले जनजाती समुदायको पहिचानको मुद्दा झल्काउन खोजेको छ । नेपाली भएर पनि अझै मंगोलियनको पगरी गाँसिनु, साथै जनजाति समुदायले आफ्नो मौलिक बिम्ब निर्माण गर्न नसकेको, जनजाति समुदाय आफ्नै समुदायसँग लडाइँ गरी पछाडि पारिएको कुराले वास्तवमै पहिचान के हो भन्ने कुरा झल्को दिएको पाइन्छ । ‘यात्री’ उपन्यासमा संरचनात्मक प्रकार्यात्मक दृष्टिकोण पनि देख्न सकिन्छ । उपन्यासको भाग दुईमा उपन्यासकारले उक्त कुरालाई जोडका साथ उठाएको पाइन्छ । सभ्यताको निर्माणको क्रममा समाज र संस्कृतिअन्तर्गतका विभिन्न एकाईहरु र तत्वहरुको प्रकार्यात्मक सम्बन्धलाई दर्शाउँदै मानिसहरुबीच समाजमा सहमति, एकीकरण, समायोजन, सन्तुलन जस्ता आयामहरुको प्रस्तुति यस उपन्यासमा देख्न सकिन्छ । मानिसहरु आफ्नो सभ्यता निर्माणको क्रममा सुरुवाती चरणदेखि गरेका अभ्यासहरु जस्तै, बसाइँसराइ, नयाँ ठाउँमा समायोजन, खेतिपाती, पशुपालन, आवास निर्माण, रक्षात्मक गतिविधी, सामूहिक पुजाआजा जस्ता गतिविधिले मानिसहरूबीच प्रकार्यात्मक एकता, सर्वव्यापकता, अनुकूलन, समायोजन जस्ता कुरालाई बलियोगरी दर्शाएको पाइन्छ । साथै ‘यात्री’ उपन्यासमा मानवशास्त्रीय अध्ययन पनि देख्न सकिन्छ । बेबिलोन र यहुदहरुको सभ्यताको विकास, आपसी सङ्घर्ष, धार्मिक विभेदता, साँस्कृतिक विभिधत जस्ता पक्षहरु मानवशास्त्रीय अध्ययनसँग सम्बन्धित देखिन्छन् । उपन्यासको सुरुदेखि अन्तसम्म गहन रुपले अध्ययन गर्दा मानव जीवनका अनेकौं पक्षहरुको बिशिष्ट रुपमा उपस्थित देख्न सकिन्छ । जस्तै धार्मिक, साँस्कृतिक, ऐतिहासिक, पर्यावरणीय, राजनैतिक आदि । लुङ्दारकाजीको भुमिकादेखि कर्मा, नेर्जुइ लगायतको भुमिकाले फरक फरक तर विशिस्ट प्रकृतिका आयामहरु उल्लेखित रहेको पाइन्छ । लुङ्दारकाजी नामक पात्रले गरेको चिन्तालाई मनन गर्दा नेपालको धार्मिक, साँस्कृतिक महत्वमाथि विदेशीको हस्तक्षेप, ऐतिहासिक सम्पदाको सुरक्षाको चिन्ता र धर्मगुरुहरुको स्वार्थी प्रवृत्तिलाई छर्लङ्ग देख्न सकिन्छ । धार्मिक, साँस्कृतिक रुपले नेपाल विश्वमै परिचित भएपनि स्वयं नेपालीले नै आफ्नो धार्मिक तथा साँस्कृतिक सम्पदाको रक्षा गर्न नसकेको प्रसंगलाई उल्लेख गरिएको छ ।

त्यस्तै उपन्यासको अर्को महत्वपूर्ण पात्र कर्माको भुमिकाले स्वतन्त्र तिब्बत पक्षधरहरुले आफ्नो राजनैतिक अधिकार प्राप्तिका निम्ति गरेको लामो तथा कठोर सङ्घर्षको कथालाई दर्शाउन खोजेको छ । चिनिया केन्द्रिय सरकारको कठोर निगरानी, वाक स्वतन्त्रता र राजनैतिक अधिकारविनाको जनता हुनुको पीडा साथै राष्ट्रविनाको राष्ट्रियताको औचित्य नभएको कुरालाई देखाउन खोजिएको छ । त्यस्तै उपन्यासकै अर्को पात्र नेर्जुई, जसको भुमिकालाई बहुआयामिक रुपले विश्लेषण गर्न सकिन्छ । जन्मभूमिप्रति अगाध माया भएको पात्र हो नेर्जुई जसले विश्वविद्यालयसम्मको अध्ययन गरेतापनि अन्ततः आफ्नै गाउँ फर्किएकी छे । साथै मंगोलहरुको पहिचान, पर्यावरणसँग त्यस क्षेत्रका मानिसहरु कसरी अनुकूलन र समायोजन हुन्छन् भन्ने कुरा उसको भुमिकाबाट चरितार्थ भएको देख्न सकिन्छ । साथै उसको प्रेमिल भुमिकालाई पनि चाखलाग्दो रुपले हेर्न सकिन्छ । ‘यात्री’ उपन्यासका हरेक पात्रहरूको भुमिका विशिष्ट देखिन्छ । नेर्जुईको हजुरबुबा अनि काका काकीको भुमिका जसले जन्मभूमिलाइ नै कर्मभूमि मानी आफ्नो जीवनयापन गरिरहेका छन । साथै मंगोलियनहरुको महत्वपूर्ण पर्व नादाममा गुर्बान वस्तीका मानिसहरूको उत्साहले साँस्कृतिक एकताको सन्देश दिन खोजिएको छ जसलाइ संस्कार उपागमको रुपमा बुझ्न सकिन्छ । झाङ्नु भन्ने ठाउँमा नादाम पर्वमा हुने पहलवानहरुको युद्ध अर्थात कुस्तिले प्रतीकवाद (क्थmदयष्किm) को रूपमा उपस्थिति जनाएको छ । साथै गुर्बान गाउँका मानिसहरूको मुख्य पेसा पशुपालन भएको र व्यापार पनि सोही पेसासँग सम्बन्धित रहेको कुराले विनिमयात्मक उपागमको पक्षलाई पनि उपन्यासमा देख्न सकिन्छ । 

बहुआयामिक पक्षको मिश्रण रहेको उपन्यास ‘यात्री’ साहित्यको कौतुहलतापुर्ण रससँगै समाजशास्त्रीय एवं मानवशास्त्रीय पक्षहरु जस्तै, संरचनात्मक प्रकार्यवादी दृष्टिकोण, संस्कार उपागम, साँस्कृतिक पर्यावरणीय दृष्टिकोण, द्वन्द्वात्मक उपागम, विनिमयात्मक उपागम, जनजातीयता र पहिचान जस्ता पक्षहरुले भरिएको छ । उपन्यासको मुख्य पात्र यात्री जसले प्राचीन पुस्तकको रहस्य पत्ता लगाउनका निम्ति गरेको अठोट र हरेस नखाइ गरेको संघर्षपूर्ण यात्रा, प्रेम प्रसंग र उसको समग्र यात्रा विवरण रोचक एवं महत्वपूर्ण छ । विशिष्ट साहित्यक शब्द चयन गरी तयार पारिएको उपन्यास मानव सभ्यताको अध्ययनको दरिलो साहित्यालेखको रुपमा उपस्थिति जनाएको देखिन्छ । फरक स्वाद मन पराउने नेपाली पाठकहरुको निम्ति यो पुस्तक अमूल्य उपहारको रुपमा आएको छ । 

खासै चर्चामा आउन नरुचाउने साहित्यकार जेबी दर्लामीलाई यस पुस्तकले साहित्यको एक मुर्धन्य खम्बाको रुपमा उभ्याएको छ । यो उपन्यासले सभ्यता, भौगोलिक क्षेत्र, इतिहास, सँस्कृति र राजनीतिको गहिरो अध्ययनबाट मात्र जन्म लिएको देखिन्छ । नेपाली पाठकहरुका साथसाथै विश्वभरका पाठकहरुलाई पनि गतिलो खुराक मिलेको अनुभूति भएको छ । यदि यो पुस्तक अंग्रेजी भाषामा अनुवाद गरी प्रकाशन गर्न सके पुस्तकले अन्तराष्र्टि«य महत्व पाउने कुरामा कुनै दुई मत छैन । सतही प्रेम, यौन, घुमफिरका संस्मरण, आत्मरतिले भरिएको नेपाली साहित्यिक रचनाहरुको भीडमा यो एउटा पृथक साहित्यिक गहनाको रुपमा उदाएको छ । उपन्यासको अन्तिम भागले पाठकको कौतुहलतालाई चरमोत्कर्षमा पु¥याउँछ । कर्माको भुमिकालाई विश्लेषण गर्दा लेखक पनि स्वतन्त्र तिब्बत आन्दोलनप्रति झुकाव राखेजस्तो देखिएपनि अन्य सम्पूर्ण पक्ष विशिष्ट रहेको छ । उपन्यासलाई साहित्यिक तवरले भन्दापनि समाजशास्त्रीय र मानवशास्त्रीय रुपले समीक्षा गरेको छु । साथै यस ‘यात्री’ उपन्यास नेपाली साहित्यका साथै अन्तराष्ट्र्रिय साहित्यिक जगतमा कोसेढुङ्गाको रुपमा स्थापित हुनेछ भन्नेमा आशावादी छु ।

०

यात्री - अंश

धेरै दिनपछि बस्तीमा पारुहाङको पुनरागमन भयो । सतीदेवीको मृत्युपछि त उनी सर्वथा एक्ला बने । लाज, पश्चात्ताप र दुःखको आहालमा चुर्लुम्म डुबेका थिए उनी । आएर  सरासर आफ्ना आसेपासेहरूकहाँ गएनन्, हामीकहाँ नै आए । 

ओतगोन्बा बाजेकहाँ आए, जो उनले थाहा नपाउनेगरी हाम्रो माङ्गोल समुदायको गुरुबा बन्नुभएको थियो, राजा बन्नुभएको थियो । उहाँको चरणमा घोप्टिएर पारुहाङ ग्वाँग्वाँ स्वर खोलेर रोए । 

धेरै बेर आँसु बगाइसकेपछि उनले भने, 

‘गुरुबा, मेरा आफन्त भन्नु, मेरा सबैथोक भन्नु तपाईंहरू नै हो । म भ्रममा परेको रहेछु । मैले बाटो बिराएको रहेछु । कुहिएर जाने लासको मोहमा डुबेको रहेछु । तर अब मैले मृत्युलाई देखेँ । त्यसको क्रूरतालाई बुझेँ । जीवनको महत्व चिनेँ । मलाई समुदायबाट क्षमा दिलाइदिनुहोस् । म तपाईंहरूबाट अलग्गिएर बाँच्न सक्दिनँ । मलाई माफ गरिदिनुहोस् ।’

पारुहाङको विलाप सुनेर अनि उनको पश्चात्ताप देखेर गुरुबा पनि धुरुधुरु रोएका थिए । हाम्रो समुदायले हत्यारा पारुहाङलाई सहजै क्षमा दियो ।

पारुहाङ दिनदिनै पहाडतिर उक्लन्थे । कहिलेकाहीँ हप्ता दिनसम्म पनि फर्कंदैनथे ।

एकपटक हिँड्न लाग्दा मैले सोधेकी थिएँ, ‘कता जान लाग्नुभएको ?’

‘बरम्हाजीलाई भेट्न चाहन्छु । मैले गुरुबालाई त गुमाएँ तर बरम्हाजीलाई फर्काएर ल्याउन चाहन्छु । उहाँको खुट्टा चुमेर क्षमा माग्न चाहन्छु ।’  भनेका थिए ।

तर उनले बरम्हाजीलाई कहिल्यै भेटाउन सकेनन् । प्रत्येक दिन बरम्हाजीलाई सम्झन्थे पारुहाङ । विरहमा डमरु बजाएर मन बहलाउने कोसिस गर्थे । उनको मनमा सतीदेवीको मृत्युको आघातमात्रै थिएन । मुख खोलेर नभने पनि निर्दोष मानिसहरूको हत्या गरेको सम्झेर उनी घोर पश्चात्तापमा डुबेका थिए ।

बरम्हाजी कता जानुभयो ? कहाँ बस्नुभयो तपस्यामा ? जिउँदो हुनुहुन्छ कि मरिसक्नुभयो होला ? यी यावत् प्रश्नहरूको जवाफ हामीसँग पनि थिएन ।

                                  ———

अनि एक दिन ।

ओतगोन्बा बाजेको कान्छी छोरी सुम्निमासित पारुहाङको बिहे भयो । 

सुम्निमा दिदीको एकपटक बिहे भइसकेको थियो । उनको लोग्ने पनि पारुहाङ र इन्द्रको षड्यन्त्रमा परेर मारिनेमध्ये एक थिए । उनको नाम चेघान थियो । सुम्निमा र पारुहाङको बिहेलाई धेरैले स्वीकार गरेका थिएनन् । तर मुख खोलेर विरोध गर्न पनि सकेनौं । गुरुबाको निर्णय थियो । सुम्निमालाई पनि कसैले करमा पारेको थिएन । उनीहरू राजीखुुसी थिए भने हामीले मन दुखाउनुको पनि कुनै तुक थिएन ।

पारुहाङको प्रशंसा गर्ने हाम्रो समुदायका मानिसहरू उनको सुध्रिएको जीवनको उदाहरण दिने गर्दथे र मान्छेलाई एकपल्ट सुध्रने मौका दिनुपर्दछ भन्थे । मलाई भने यस्तो लाग्थ्यो, पारुहाङले आफूले गरेको अपराधका लागि टाउकै काटेर दिए पनि कम हुन्छ । मेरो मनले पारुहाङलाई कहिल्यै क्षमा दिन सकेन । जब उनलाई क्षमा दिनुपर्छ भनी सोच्थेँ मेरा आँखामा बाजेको रक्ताम्य छाती देखा पर्न आउँथ्यो । पीडाले छटपटाइरहेका मेरो बाजे, मेरो भाइ र समुदायका सारा मानिसहरूको अनुहार देखा पर्न आउँथ्यो, जो यिनै पारुहाङका कारणले मारिएका थिए । गल्ती त सबैले गर्छन् तर पारुहाङको एउटै गल्ती हजार गल्तीभन्दा ज्यादा थियो ।

ओतगोन्बा बाजेलाई सम्झँदा रिस उठ्थ्यो मलाई । सुम्निमाले गरेको निर्णय सम्झँदा मन दुखेझैं हुन्थ्यो । आफ्नै दाजुभाइ र लोग्नेको हत्यारालाई लोग्ने भनी स्वीकार गर्न उसको कुनचाहिँ मनले मान्यो होला ? 

सुम्निमासँग बिहे गरेपछि पारुहाङको जीवनमा केही सुधार आइरहेको थियो । उनकै अगुवाइमा थानडाँडामा फेरि देवीदेउताका थानहरू निर्माण गरिए । त्यहीँ एकछेउमा हाम्रो बाजे र बरम्हाजीको नाममा एकएक वटा थान बनाइए । इन्द्रका मानिसहरू क्रुद्ध बनेका थिए । उनीहरू इन्द्रले अह्राएझैं नै पारुहाङलाई शिव भन्दथे र सुम्निमालाई पनि उनीहरूले नयाँ नाम दिएका थिए— पार्वती ।

हामी त्यस जोडीलाई सुम्निमा–पारुहाङ भन्थ्यौं । इन्द्रका मूर्तिपूजक मानिसहरू तिनलाई शिव–पार्वती भन्दथे ।

‘यात्री’को रचनागर्भ

जेबी दर्लामी 

(गज्जब साप्ताहिकमा प्रकाशित)

नेपालमा गणतन्त्रको उदयसँगै हामीले मुखर बनेर बोल्ने अधिकार पायौं । तर आफ्नो हक र अधिकारका लागि बोल्दा हामीले आफ्नो कर्तव्यचाहिं भुल्यौं कि भन्ने लागिरहन्थ्यो । विशेषगरी विभिन्न जातिविशेषका राज्य र संरक्षित ईलाकाको बारेमा बहस भैरहँदा देशमा जातीय भावना अत्यन्तै तीतो बन्यो । शासकहरूले जातैपिच्छे राज्यको ललिपप बाँडिरहने र जनता एकापसमा वैरी बनेर गालीगलौज र मारकाटमा उत्रने विचित्रको समय थियो त्यो । त्यही समयमा मैले यो उपन्यास लेख्ने योजना बनाएको थिएँ ।

२०७० सालको मध्यतिर (जतिबेला म मलेसियामा थिएँ, एउटा मजदुरको रुपमा) यो उपन्यासको सुरुको हरफ लेखेको थिएँ । होस्टेलमा जनजाति र खसआर्य दुवै समुदायका कामदार थियौं । तर राज्यलाई गाली गर्ने समयमा जनजाति साथीहरूले क्षेत्रीबाहुनलाई पनि भद्दा गाली गर्नेगर्थे । यसैमा मेरो उनीहरूसित सदैव असहमति रह्यो । मेरो स्पष्ट दृष्टिकोण के थियो भने राज्यसञ्चालनका निकायहरूमा खसआर्य समुदायकै मानिसहरूको सँख्या बढी रहेको हुँदा निश्चय नै देशको अवस्था बिग्रनुमा उनीहरूको हात छ तर कुनै सिंगो जाति या समुदाय यसको दोषी छैन । यही कुरालाई मेरा समुदायका साथीहरूले गलत तरिकाले बुझे । र मलाईसमेत गर्नुसम्म गाली गरेका थिए । 

म देख्थें, एउटै होस्टेलमा बस्ने, एउटै काम गर्ने साथीहरू नेपालका प्रायः सबै समुदायका प्रतिनिधि थियौं । जुन दुःख मगरको छोरोले पाइरहेको छ, त्यही दुःख बाहुनको छोरोले पनि पाइरहेको थियो । जुन पीडा एउटा राई युवकले भोग्नुपरेको छ, त्यही पीडा अर्को क्षेत्री युवकले पनि भोगिरहेको थियो । अर्थात् परदेशले हाम्रो नाकनक्शा या अनुहार हेरेर व्यवहार गरेन । उसको नजरमा हामी सबै नेपाली थियौं । आफ्नो देशमा बेरोजगार भएर काम खोज्न हिंडेका मजदुर मात्र थियौं हामी ।

हो, यस्तै समयमा मैले यो उपन्यास लेख्न सुरु गरें । परदेशमा । यसको पहिलो खेस्रा सत्तरी सालभित्रै लेखेको थिएँ, कागजमा । ड्यूटीपोष्टमै । पछि नाइट ड्यूटी परेको समयमा ल्यापटपमा लेखें । लेख्ने क्रममा असजिलो अवस्थामा नै कलमको बेग बढी हुँदोरहेछ भन्ने पनि थाहा पाएँ । म्यानेजर र सीसीटीभी क्यामेराको आँखा छल्दै लेख्ने काम गाह्रो थियो तर मनले आँटेपछि असम्भव भन्ने पनि केही रहेनछ भन्ने थाहा पाएँ ।

हामी सबै यात्री मात्रै हौं भन्ने मुख्य थीममा म लेख्न गैरहेको थिएँ । कुनै जाति या समुदायप्रति लचिलो या कठोर नबनुँ भन्नेमा म लेखनअवधिभरि नै सचेत थिएँ । देशमा जातीय समस्या त अझैपनि छ । तर त्यो समस्या कुनै प्रदेशलाई कुनै जातिको नाममा नामाकरण गर्दैमा समाधान हुन्छ भन्नेमा हिजोजस्तै मलाई आजपनि विश्वास छैन । र यो उपन्यासले देशको जातीय समस्या समाधान गर्ने दाबी पनि गर्दैन । यत्ति हो, खराबी राज्यशक्तिमा हुन्छ र त्यसको विरोधमा सबै जाति समुदायका मानिसले एक भएर बोल्नुपर्छ भन्ने सन्देश कसैले पाएछ भने मात्रैपनि म आफ्नो उपन्यास लेखनको पहिलो पाईला सफल भएको ठान्नेछु ।

उपन्यास तीन अध्यायमा विस्तारित छ । पहिलो अध्यायको भावभूमि नेपाल, तिब्बत र मंगोलिया छ । दोस्रो अध्याय स्वेरकाल्पनिक हो, कतिपय सत्यलाई छाडेर । तेस्रो अध्यायमा पनि मंगोलिया र नेपालको भावभूमि समेटिएको छ ।

मिथकहरू छोइएको स्वेरकाल्पनिक कथा आफूलाई पनि पढ्न असाध्यै रुची लाग्ने हुँदा जानीनजानी यो उपन्यासको दोस्रो अध्यायमा त्यो प्रयोग गर्ने कोशिस गरेको छु । त्यसो गर्दा पात्रहरू कुनै समयसीमाभित्र बाँधिएका छैनन् । कति पाठकले रुचाएको प्रतिक्रिया दिएका छन् भने केही पाठकले विभिन्न धर्मशास्त्रहरूमा वर्णित देवीदेउताहरूको नाम हुबहु नराखेको भए हुन्थ्यो भनेका छन् । उपन्यास लेखिरहँदा म कुनै जातिसमुदाय, धर्म या विश्वासप्रति पूर्वाग्रही थिइनँ । तर सबै जातिमा असल मानिस पनि छन् र खराब पनि छन् भन्ने देखाउनकै लागि मैले यो कथा बुनेको थिएँ । कत्तिको सफल भएँ या भइनँ, मभन्दा जान्नेबुझ्ने त पाठक नै छन् ।

पात्रहरूलाई सकेसम्म यथार्थ बनाउने कोशिस गरेको छु । पात्रहरूका बारेमा छुट्टै सन्दर्भमा लेख्न सकिएला । उपन्यास लेख्ने क्रममा पात्रहरूसित म अत्यन्तै नजिक बनेको थिएँ । विशेषगरी कर्मा र नेर्जुईसित । तिब्बती युवक कर्मा जसको चरित्र मैले तिब्बती शरणार्थीहरूबाट टिपेको थिएँ । र मंगोलियन युवती नेर्जुई जसलाई मैले उपन्यासलाई कोमल बनाउने उद्देश्यले समातेको थिएँ । तर पछि ऊ वास्तवमै मैले सशरीर भेटेको थिएँ कि भन्ने हदसम्म मभित्र प्रवेश गरी । भूगोलको अध्ययनमा इन्टरनेटको सहयोग लिएको छु । ठाउँहरू, सन्दर्भ र घटनाहरू, सँस्कार र भाषा यथार्थ हुन् । तर कथामा काल्पनिकी नै धेरै छ ।

यो उपन्यास करिब चारपटक पुनर्लेखन भएको छ । एकपटक चोरले झोला नै खोसेर लग्यो । हार्ड डिस्कमा सेभ गर्न नभ्याइएका पेनड्राइभका सामग्री चोरिँदा केही दिन म विक्षिप्त नै बनेको थिएँ । त्यो सामग्रीमा यो उपन्यास पनि थियो । पछि केही महिना लगाएर पुनः टङ्कण गरें ।

यो उपन्यासको पहिलो खेस्रा एक लाख शब्दको थियो । त्यसलाई साथी फणीन्द्र संगमले काटछाँट गरिदिएर चिटिक्कको बनाइदिए । प्रकाशकलाई बुझाउनुअघि धेरै साथीहरूलाई पाण्डुलिपि पढ्न दिएको थिएँ । धेरैले धेरैप्रकारका सुझाव दिएर गुन लगाएका छन् । तर यसको प्रकाशनक्रममा धेरै असल साथीहरू टाढिएका पनि छन् । यसको कथा पनि बेग्लै छ । यहाँ उल्लेख गर्न असान्दर्भिक ठान्दछु । विशेषगरी नयाँ लेखकलाई उठ्न नदिन विभिन्न अवतारका पुस्तक माफियाहरूबाट परिचित बन्ने मौका पनि यो उपन्यासले मलाई दिएको छ । यसको बारेमा कतै न कतै पक्कै लेख्नेछु ।

लेखनको अनुभवले यो मेरो दोस्रो उपन्यास हो । पहिलो उपन्यास मलेसियाली नेपालीहरूको कथामा छ । त्यो लेख्न थालेको धेरै भयो । अझैपनि सम्पादन गरिरहेको छु । तर प्रकाशनको हिसाबमा यात्री मेरो पहिलो उपन्यास हो । र उपन्यास प्रकाशनको पहिलो अनुभव मेरो जीवनमा निश्चय नै अविस्मरणीय रहनेछ । 

यात्री बजारमा छ । नयाँ लेखक हुनुको कारण उपन्यासले धेरैको ध्यान तान्न सकिरहेको छैन होला । जतिले पढेका छन्, उनीहरूले अत्यन्तै उत्साहप्रद प्रतिक्रिया दिएका छन् । बजारशास्त्र या बजारको मनोविज्ञान थाहा छैन तर मलाई गम्भीर पाठकप्रति सदैव भरोसा छ । 

०

अर्घाखाँची

२०७४ माघ १

यात्री उपन्यासबाट

‘दुःख छ तर हरेश नखानू । कहिल्यै विचलित नहुनू । उदास नहुनू, हिम्मत नहार्नू । तिम्ले ल्याएर आएको पुस्तक म उलानबटोर लिएर जाँदैछु । मेरा गुरुहरूलाई देखाउँछु । केही रहस्य त अवश्य पत्ता लाग्नेछ,’  धेरै बेरको मौनतापछि नेर्जुईले भनी । 

म केही नबोली घोडामाथि बसिरहेँ । रुञ्चे स्वरमा नेर्जुई नै बोलीरही,

‘पाँच महिनापछि म आइहाल्छु । ढिलो गरेँ भने पनि अप्रिलको अन्तिम हप्तासम्म जसरी भएपनि आइपुग्छु । जुलाईमा त हाम्रो राष्ट्रिय पर्व हो । नादाम । कति रमाइलो हुन्छ,’ मनमा बिछोडिनुको पीडा दबाएर ऊ हाँस्ने कोसिसमा थिई । 

‘तिमी साथमा भए मलाई कुनै चाडपर्व चाहिन्न नेर्जुई ।’

मेरो कुरा सुनेर उसको अनुहार अँध्यारो भयो । हत्तपत्त हत्केलासम्मै झरेको ओभरकोटको बाहुलाले आँसु पुछी । 

‘मैले खुब याद गर्नेछु तिमीलाई,’ उसले रुँदै भनेकी यी वाक्यहरुले मेरो मुटु स्पर्श गरे । तीन घन्टाको घोडसवारीपछि हामी एउटा सानो डाँडोमा पुग्यौं । हामी त्यही डाँडामा घोडाबाट ओर्लियौँ । केही पर होचा र स–साना घरहरू भएको एउटा बजार देखाप¥यो ।

‘यही हो झाङ्नु बजार । हाम्रो क्षेत्रको सरकारी अड्डाहरू सबै यहीँ छन् । यहाँबाट सिधै उलानबटोरका लागि सवारीसाधनहरू पाइन्छन् । उलानबटोर पुग्न बसमा झन्डै नौ घन्टा लाग्छ,’ उसले मेरो हात समात्दै भनी, ‘नादाममा हामी सँगै आउनेछौं यो बजारमा । खुब रमाइलो हुनेछ ।’

उसलाई छोड्न मन थिएन । तर नछोडी सुख थिएन । जाँदै थिई ऊ मेरा लागि अपरिचित, विरानो सहरमा । 

‘अब तिमी फर्क यात्री ।’

‘किन फर्कने म ? तिमीलाई गाडी चढाएर मात्रै फर्कन्छु,’ मैले आत्तिँदै भनेँ । 

‘मोटरहरू देखेर यी घोडा तर्सेर भाग्लान् । एउटा भए त तिम्लाई सजिलै हुन्थ्यो । दुई वटालाई कसरी सम्हाल्न सक्छौ ? मेरो चिन्ता नगर, आफ्नो ख्याल राख । भोकै नबस । म फर्कंदाखेरि तिम्ले मलाई यहीँ लिन आउनुपर्छ है ?’

धेरै बेरसम्म हामी अलग हुन सकेनौं । एक–अर्काको अँगालोमा बाँधियौँ । मनले छुट्टिन मान्दै मानेको थिएन । कुन आसक्ति थियो कुन्नि त्यो ? यति चाँडै हाम्रो मन यस्तरी जोडिएको रहेछ । एक–अर्काको मुटुको धड्कन सुन्न सक्ने भएका रहेछौं हामी ।

मेरो अँगालोबाट भारी मनले मुक्त भएर उसले छिटोछिटो पाइला सारी । हिँक्कहिँक्क गर्दै रोइरहेकी थिई ऊ । पछाडि फर्केर हेर्नै सकिन । उसका खुट्टा लरबराइरहेका थिए । सायद, हिँडाइको सन्तुलन गुमाइसकेकी थिई । पर पुगेर हरियो चौरमा ऊ घुँडा टेकेर बसी । आफूभन्दा अग्लो झोलाले उसलाई थिच्यो ।

म दौडँदै उसको नजिक गएँ । भित्रैदेखि हिक्का छाडिरहेकी थिई ऊ । अगाडि गएर उसलाई हात दिएँ । मेरो हातमा झुन्डिँदै उठी ऊ र छातीमा टाँस्सिएर गला खोलेरै रुन थाली ।

मैले चुपचाप उसको कपाल मुसारिरहेँ । भन्नुपर्ने कुरा त कति थिए कति मनमा । तर यो बेला कुनै अर्थ थिएन ती कुराको । मैले उसलाई रुन दिएँ ।

केही बेरपछि ऊ आफंै सम्हालिई । रुन्चे बोलीमा निरन्तर ‘म तिमीलाई माया गर्छु’ भनिरहेकी थिई । हिजोसम्म मेरो निम्ति मायाप्रेम भन्ने शब्द नै झुटो थियो । बकवास थियो । बेकामको थियो र भ्रम थियो । आज मैले पनि बुझ्दै थिएँ, मायाको अर्थ । प्रेमको गहिराई म पनि अनुभूत गरिरहेको थिएँ ।

नेर्जुई त्यहाँबाट पनि अगाडि बढी । पटक–पटक फर्केर हेरी । हात हल्लाई उसरी नै पटक–पटक । ऊ मेरो पोल्टामा परेको मैले थाम्न नसक्ने खुसी थिई । मैले नमागेरै पाएको सौभाग्य थिई । संसारलाई नयाँ तरिकाले हेर्न सिकाएकी थिई उसले मलाई । जीवनको अर्थ सम्झाइदिएकी थिई । मेरो रुखो र निस्सार जीवनमा उसले बहार बोकेर आएकी थिई । बदलामा मैले उसलाई आँसु दिएर बिदा गरिरहेको थिएँ । 

हेर्दाहेर्दै उसको आकृति सानो हुँदै गयो । मैले एकटकले हेरिरहेँ त्यो बिन्दुलाई । अन्ततः बिन्दु पनि शून्यमा बिलाइगयो । 

यात्री उपन्यासबाट ।