यात्रीका मेरा पात्रहरू

जेबी दर्लामी

‘यात्री’को सार्वजनिकीकरण भएको पनि एक वर्ष नाघिसकेको छ । यो उपन्यासका पात्रहरूले भने मलाई अझै पछ्याउन छाडेका छैनन् ।
यात्रीको भावभूमि पृथ्वीको उत्तरी गोलाद्र्ध मंगोलियाको हो तर मैले यसलाई दक्षिणी गोलाद्र्ध मलेसियामा बसेर लेखेको हुँ । सेक्युरिटी गार्डको काम कुनै कुनै दिन समय त्यत्तिकै बस्दैमा जान्थ्यो । अझ रात्रीको ड्यूटी परेको बेलामा त सिंगो रात नै काम हुन्नथ्यो । कि सुत्ने कि त इन्टरनेट चलाएर बस्ने । मैले यही खाली समयलाई उपयोग गरेर यात्रीको रचना पूरा गरेको थिएँ ।

 

म पात्र अर्थात् ‘यात्री’लाई मैले मेरै मानस रुप दिएको हुँ । नेपालमा त्यस समय दुईथरी अतिवादी स्वर मुखर बन्दै गइरहेका थिए । एकथरी देशका आदिवासी जनजातिलाई सकेसम्म होच्याएरै तह लगाउन सकिन्छ भन्ने मानसिकताबाट ग्रसित थिए भने अर्कोथरी क्षेत्रीबाहुनलाई एकोहोरो गाली गरेर आफ्नो अधिकार स्थापना गर्न सकिन्छ भन्नेमा थिए । 

मैले सकेसम्म मध्यमार्ग खोजी गर्दै हामी सबै यात्री हौं भन्ने विचार प्रवाह गर्नका लागि यो उपन्यासको परिकल्पना गरेको थिएँ । त्यही कारण यसको मुख्य पात्रको नाम नै यात्री राखिएको हो ।
नेपालमा भएका आदिवासी जनजातिले आफूलाई मंगोलियन भनिरहेको या भन्न बाध्य भइरहेको देख्दा मैले यात्रीलाई मंगोलियाको यात्रा गराउन चाहें । मुस्ताङमा उसको भेट लुङदार काजी नाम गरेका मानिससित हुन्छ जसको वास्तविक नाम विरकाजी हो । यहाँ दुईपटक म बडो संकटमा परेको छु । विरकाजीको चरित्र उपन्यासमा कोर्दै गर्दा नेपालमा कबड्डी नाम गरेको सिनेमाले खुब बजार लियो । यूट्युबमा त्यो फिल्म हेरेपछि मपनि अरुजस्तै प्रभावित नै भएँ । त्योभन्दा बढी म हिस्स परें । कारण त्यो फिल्ममा मुख्य पात्र (दयाहाङ राई) को नाम काजी राखिएको छ । अनि ती काजीको घर पनि त्यही मुस्ताङमा हुन्छ । धेरैदिनसम्म मैले उपन्यासको एक पात्र लुङदारकाजीको नाम फेर्ने कोशिस गरें तर सकिनँ । लुङदार काजी मेरो मस्तिष्कमा यसरी आसन जमाएर बसेका थिए कि मैले तिनलाई निकालेर अर्कै नाम गरेको पात्र सिर्जना नै गर्न सकिनँ ।
मुस्ताङ हुँदै यात्री तिब्बत भूमिमा प्रवेश गर्दछ । तिब्बतमा उसको भेट कर्मा नाम गरेका एकजना तिब्बतीसँग हुन्छ । तिनको श्रीमती र एक छोरी छन् । यात्रीलाई एक चिया पसलमा फेला पारेर ती तिब्बतीले आफ्नो घर लिएर जान्छन् ।
त्यही समय नेपालमा चर्चित साहित्यकार नयनराज पाण्डेको सल्लीपीर नाम गरेको उपन्यास प्रकाशित भयो । मलेसियामा पनि त्यसलाई मगाएर पढियो । त्यो उपन्यास पढेपछि म फेरि खिस्रिक्क भएँ । कारण त्यहाँ पनि कर्मा नाम गरेका पात्रको मुख्य भूमिका छ ।
यसपटक पनि मैले मेरो उपन्यासमा भएको तिब्बती पात्रको नाम बदल्न निकै कसरत गरें तर सकिनँ । जतिपटक कर्माको नामको विकल्प सोच्थें, वैकल्पिक नाम कहिल्यै नसुनेको नदेखेकोजस्तो लाग्थ्यो । कर्माको ठाउँमा राख्न चाहेका धेरै पात्रहरू मेरा लागि विरानाजस्ता भए । ती कहिल्यै मेरो नजिक भएनन् । मैले पनि उनीहरूलाई कर्माको स्थान दिन सकिनँ ।
कर्माको पछि लागेर यात्री मंगोलिया पुग्छ । त्यहाँ केही मंगोलियन पात्रहरू फेला पर्छन् । गुर्बान गाउँका मुखिया बूढा र उनकी नातिनी बोलोर्मा ऊर्फ नेर्जुई । नातिनीको खास नाम बोलोर्मा हो तर उसले आफैले राखेको नामचाहिँ नेजुई हो । नेर्जुई इतिहासकी विद्यार्थी हो । यहाँ मेरो आफ्नो रुचीले पनि काम गरेको थियो होला । मुस्ताङको गुम्बाबाट चोरेर लगेको हस्तलिखित प्राचीन लिपि भएको किताबको रहस्य सुल्झाउनका लागि पनि इतिहासका बारेमा जानकार पात्र नै चाहिन्थ्यो । त्यहीकारण पनि नेर्जुईको चरित्रमा त्यो समावेश गरिएको हो ।
नेर्जुईको बाआमा खर्कमा भेडा, च्याङ्ग्रा चराएर बस्छन् । उसको काका पनि खर्कमै बस्छ, पशु डाक्टरको रुपमा । घरमा बाजे नातिनी मात्रै हुन्छन् । यात्रीलाई तिनै मुखिया बाजेको जिम्मा लगाएर कर्मा तिब्बत फर्कन्छन् ।
पछि कर्मा तिब्बतमा मारिन्छन्, चिनिया प्रहरीहरूबाट । मलाई थाहा छ, कर्मालाई मैले सिर्जना गरेको हुँ । उनलाई उपन्यासमा मैले जन्माएको हुँ । तर अझैपनि मलाई यस्तो लाग्दैन । मलाई यस्तो लाग्छ, कर्मासित मेरो कुनै समय भेट भएकै हो । उनको पछिपछि हिँडेर मैले गोबी मरुभूमि पार गरेको हुँ । उनले मलाई मंगोलियाको गुर्बान भन्ने गाउँमा छाडेर फर्केका हुन् । त्यही भएर त अहिले पनि आफैले लेखेको उपन्यासको पृष्ठसंख्या २४८ पढ्दा भक्कानिन्छु जहाँ कर्माको हत्या प्रसंग छ । उनको हत्या मैले गरेको हुँ । मेरै कलमले गरेको हो । यो मलाई थाहा छ तर मेरो मन मान्दैन । मलाई अझैपनि यस्तै लाग्छ, कर्मालाई चिनिया प्रहरीहरूले नै ल्हासाका सडकमा घिसारी घिसारी मारेका हुन् । उपन्यास लेखनको छोटो अवधिमा कर्मा नाम गरेका पात्रसँग म कति घुलमिल भएको रहेछु, सम्झँदा भावुक हुनेगर्छु ।
यात्रीभित्र धेरै स्वेरकाल्पनिक र पौराणिक पात्रहरू पनि आएका छन् । यहाँ पारुहाङ छन् जो धेरैधेरै वर्षअघि मंगोलियाबाटै हिमाल नाघ्दै यहाँसम्म आएका छन् । यहाँ ईन्द्र छन् जो दक्षिणी भूभागबाट मूत्र्तिपूजकहरूको नेतृत्व गर्दै यता आइपुगेका छन् । यहाँ बरम्हाजी (ब्रम्हा) छन्, लक्ष्मी, सरस्वती र विष्णु पनि छन् । यी पात्रहरू उपन्यासको दोस्रो अध्यायमा अटाएका छन् जो मुस्ताङको गुम्बाबाट लगिएको प्राचीन पुस्तकभित्रको कथा हो । यहाँ समय र स्थानका बारेमा जानीबुझी नै तारतम्य मिलाइएको छैन । त्यसो गर्न थालेको भए यो उपन्यास हैन, गैरआख्यानजस्तो बन्नेथियो कि ?
अनि यही अध्याय दुईभित्रै तीनजना बृद्धहरूको कथा छ ।
एक हुन् गोम्पो बाजे । हिमाल नाघ्ने बेलामा हरेस खाएर उतै फर्कन चाहनेहरूको नेतृत्व उनैले गरेका छन् । यो चरित्रमा मैले सकेसम्म वास्तविक पात्रलाई नै प्रस्तुत गर्न खोजेको हुँ । मेरो अध्ययनले बाटो बिराएको छैन भने तिब्बतका संस्थापक गोम्पो नाम गरेका मानिस नै हुन् । उनलाई इतिहासबाट टिपेर यहाँ राख्ने धृष्टता गरेको छु ।
अर्का छन् जसको नाम हो वाइखा । नयाँ भूमि (अहिलेको नेपाल)मा मंगोलियन जातिले खेतीपाती गर्न सिक्ने समयमा ती वाइखा बाजेको नेतृत्वमा एक टोली समुदाय छाडेर निस्कन्छ । धरतीलाई खनजोत गरेको उनीहरूलाई मन पर्दैन । आजसम्म यही धरतीले हामीलाई भोकैप्यासै नराखेको भन्दै उनीहरू वनमा स्वभाविक जीवनयापन गर्न थाल्छन् । वाइखा बाजेको चरित्र निर्माण गर्ने बेलामा मैले हाम्रै देशका राउटे समुदायलाई केन्द्रमा राखेको थिएँ । उनीहरूले अझैपनि सामुदायिक रुपमा खेतीपाती गर्न नमानिरहेको परिवेशलाई ध्यानमा राखेर वाइखा बाजेको जन्म उपन्यासमा भएको हो ।
र अझ अर्का एक बाजे छन् जसको नाम हाङतुआ हो ।
दक्षिणी गोलाद्र्धमा बसेर उत्तरी गोलाद्र्धको कथा कसरी लेखिस् ? भनेर केही साथीहरूले सोेधेका छन् मलाई । मलेसियामा बसेर अधिकांश पात्र मलेसियाबाहिरका राखेर लेखिएको उपन्यासमा यी पात्रचाहिँ मलेसियाकै हुन् । मलेसियामा हाङतुआको निकै ठूलो नाम छ तर उनको कतै लिखित इतिहास भने छैन । मलेसियामा मिथक बनेर उनी अझैपनि छाइरहेका छन् । त्यो मिथक कथाअनुसार त्यहाँका मानिसहरू भन्छन्, अहिलेको मलेसियाको कुनै कुनामा उनको राज्य थियो । उनी सूरवीर र लडाका थिए । उनीबाटै अहिलेको मले जाति खडा भएको हो । उनलाई केही चित्रहरूमा देखाउने काम गरिएको पनि छ । तर उनको वास्तविक परिचय भने कसैलाई थाहा छैन ।
हिमाल नाघिसकेपछि अलि सजिलो ठाउँमा आइपुगेर पनि केही मानिसहरू हिउँले पुरिएर मर्छन् । त्यो देखेर समुदाय परित्याग गरेर हिँडेको देखाइएको छ हाङतुआ बाजेलाई । उनीसितै केही मानिस पनि समुदायको ठूलो संख्यालाई छाडेर हिँडेको देखाइएको छ । उपन्यास लेखिरहँदा मैले कल्पना गरेको थिएँ, हाङतुआ त्यहाँबाट भाग्दैभाग्दै दक्षिण लागे । त्यसपछि उनी अहिलेको मलेसियामा आइपुगे र यहाँ आफ्नो राज्य स्थापना गरे ।
‘यात्री’ भित्रका धेरै पात्रहरू काल्पनिक हुन् । केही वास्तविक पात्रहरूलाई पनि टाईम र स्पेसको बन्धनबाट मुक्त गराइ काल्पनिकजस्तै बनाइएको छ । तर आफैले कल्पना गरेर कलमको नीवबाट जन्माइएका पात्रहरू पनि अहिले वास्तविक हुन् कि जस्तो लागिरहन्छ । जब कतै एकान्तमा म उनीहरूबारे गम्छु, मलाई ती सबैका बोली, हाँसो, रुवाई, दुःखसुख एकएक सम्झनामा आउँछन् । यात्री म आफै थिएँ कि जस्तो लागिरहन्छ । कर्माका श्रीमती र छोरी कहाँ होलान्, के गर्दै होलान् भन्ने सोच्दा अहिले पनि म उकुसमुकुस हुन्छु । नेर्जुईले अझैपनि मंगोलियामा मोरिनखुर बजाउँदै मलाई पर्खेर बसिरहेकी होली झैं लागिरहन्छ । कर्मालाई घिस्याएको सडकमा उनको रगत अझै सुकेको छैन होला जस्तो लागिरहन्छ । यात्री नेपाल फर्कने बेलामा मृत्युको बारेमा सारै लोभलाग्दो प्रवचन दिएका नेर्जुईका बूढा बाजे ज्यूँदै होलान् कि मरिसके होलान् भन्ने प्रश्न खेल्दा मन बेचैन भएर आउँछ ।
आजभोलि म आफ्नै उपन्यासका यिनै पात्रहरूसित कसरी नजिक हुन सकिएला भनी सोचिरहेको हुन्छु । उनीहरू कतै बीच बाटामै अलपत्र परेझैं देख्छु र कसरी तिनलाई आफूसितै हिँडाउन सकिएला भनी कल्पने गर्छु ।
०
रचना: २०७५ पुस १९ बिहीबार

http://nayaonline.com/2019/01/23/24981/ मा प्रकाशित |